Το κόστος της ανάπτυξης
Το ερώτημα που τίθεται στο τεύχος αυτό είναι στρεβλό: Αναρωτιόμαστε «Πόσο θα μας κοστίσει τελικά, η πράσινη ανάπτυξη, η πράσινη ενέργεια, η πράσινη δουλειά;». Το ερώτημα είναι πόσο θα μας στοιχίσει η μη-πράσινη ανάπτυξη, η μη-πράσινη ενέργεια, η μη-πράσινη δουλειά. Ούτε αυτό: το αληθινό ερώτημα είναι στην πραγματικότητα: «Πόσο θα μας κοστίσει η εμμονή στο παραμύθι της αενάου ανάπτυξης», ιδίως όταν αυτή ταυτίζεται με την μεγέθυνση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ και την ευημερία των δεικτών. Όπως είχε πει το 1997 ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο προσφάτως καθ’ ημάς κακοπαθημένος, η καπιταλιστική «προσδοκία μιας απεριόριστης επέκτασης της υλικής λεγόμενης ‘ευμάρειας’», είναι «προφανώς η πιο παράλογη από όλες τις Ουτοπίες που έχουν ποτέ διατυπωθεί και από τους πλέον αισιόδοξους ουτοπικούς».
Διότι το νοσηρό παραμύθι στο κέντρο του ερωτήματος είναι ότι υπάρχει μια πράσινη ανάπτυξη η οποία θα επιβαρύνει μεν κάποιους δείκτες, αλλά αποτελεί τον δρόμο ώστε να συνεχίσουμε το ίδιο καταναλωτικό μοντέλο: Με την μετατροπή του SUV σε υβριδικό, με την εγκατάσταση μερικών ανεμογεννητριών, με την συνέχιση της ίδιας οικοδομικής δραστηριότητας αλλά με πιο «πράσινα» κτήρια, με τις ίδιες πρακτικές μονοκαλλιέργειας αλλά με βιολογικότερες καλλιέργειες κοκ. Αυτό το μέλλον δεν υπάρχει.
Και δεν υπάρχει όχι μόνο γιατί είναι αβέβαιο το κατά πόσο υπάρχουν τα επαρκή υποκατάστατα σε ενεργειακό επίπεδο και σε επίπεδο πόρων, που θα επιτρέψουν την αναπαραγωγή του και την επέκτασή του μάλιστα στις νέες «υπερδυνάμεις» του G20, αλλά και γιατί είναι εξόχως αβέβαιο αν είναι διαθέσιμοι οι ενεργειακοί και υλικοί πόροι εκείνοι που θα επιτρέψουν καν την μη-κατάρρευση των δεικτών αυτών μέσα στο σημερινό παγκόσμιο σύστημα. Δεν είναι βέβαιο ότι η κλιματική αλλαγή και η μείωση της πετρελαϊκής παραγωγής δεν θα ανατρέψει κάθε συμβατικό γεωργικό σχεδιασμό. Δεν είναι βέβαιο, ότι η κοινωνική πόλωση η οποία δημιουργείται από την οικονομική πεπατημένη σήμερα δεν θα οδηγήσει σε ευρείας έκταση κοινωνική αναταραχή. Δεν είναι βέβαιο ότι δεν θα ξεσπάσουν πόλεμοι για τους όλο και μειούμενους ασφαλείς υδάτινους πόρους. Δεν είναι βέβαιο ότι οι νέες κλιματικές ζώνες δεν θα μεταφέρουν νέες ή παλιές επιδημίες στον ανεπτυγμένο κόσμο ή πως δεν θα οδηγήσουν σε τεράστια και μη-διαχειρίσιμα προσφυγικά ρεύματα. Δεν υπάρχει εντέλει γιατί οι πόροι δεν είναι άπειροι. Και μόνο η λελογισμένη και συντηρήσιμη χρήση τους μπορεί να επιτρέψει την διατήρηση του ανθρώπινου πολιτισμού σε βάθος ιστορικού χρόνου. Αλλά το λελογισμένο και συντηρήσιμο δεν περιλαμβάνονται προφανώς στις αρετές της σημερινής «αναπτυξιακής» αρπακτικότητας.
Αναμφίβολα λοιπόν θα πρέπει να σπεύσουμε σαν ανθρωπότητα, σαν πλανήτης, σε μια «πράσινη» κατεύθυνση. Αλλά όχι στην κατεύθυνση των πράσινων προσχημάτων, όχι στην φενάκη του «μια μικρή δυσκολία είναι, θα την ξεπεράσουμε», και της «εταιρικής ευθύνης». Αυτό που χρειαζόμαστε είναι μια ανακατεύθυνση της κοινωνίας προς ένα άλλο καταναλωτικό πρότυπο, προς μια οικονομία που θα αλλάξει δραστικά προτεραιότητες και θα τις επανασταθμίσει με βάση τις ανθρώπινες ανάγκες. Μια κοινωνία ισόνομη, ίση και δημοκρατική. Αυτό το ευκταίο και σωτήριο πρότυπο θα επαναφέρει την δημόσια σφαίρα στο επίκεντρο της οικονομικής δραστηριότητας, με συλλογικότερους ίσως και δημοκρατικότερους όρους από ότι στο παρελθόν, θα ξανασκεφτεί τους κοινούς και προσωπικούς μας στόχους και θα θέσει σε κίνηση μια από τις δραματικότητες στροφές της ανθρωπότητας στην ιστορία της. Με άλλα λόγια το δίλημμα είναι «σοσιαλισμός ή επιβίωση», (αλλά κατά Κορνήλιο και Ροζα και όχι Γεώργιο φυσικά).
Αυτό δεν θα γίνει χωρίς κραδασμούς. Ήδη η τεράστια βιομηχανία των ΜΜΕ, ανά τον κόσμο διασπείρει παραπληροφόρηση αμφισβητώντας την ένταση της επικείμενης περιβαλλοντικής κρίσης και δυσφημεί όσους απειλούν τα συμφέροντα των ιδιοκτητών της (σε τελική ανάλυση) και των ελίτ που στηρίζουν. Ακόμα και εμβαλωματικές λύσεις, προσωρινές και μικρής κλίμακας, ακόμα και τα ελάχιστα αναγκαία (βλ. την επικείμενη διάσκεψη της Κοπεγχάγης) για την άμβλυνση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, αντιμετωπίζονται ευρύτατα σαν εμμονές συμπαθών μεν αλλά παρανοϊκών «περιβαλλοντιστών». Το παρανοϊκό όμως είναι η ιδεολογικοποιημένη αδράνεια μπροστά στην επικείμενη πλανητική κρίση.
Διότι το νοσηρό παραμύθι στο κέντρο του ερωτήματος είναι ότι υπάρχει μια πράσινη ανάπτυξη η οποία θα επιβαρύνει μεν κάποιους δείκτες, αλλά αποτελεί τον δρόμο ώστε να συνεχίσουμε το ίδιο καταναλωτικό μοντέλο: Με την μετατροπή του SUV σε υβριδικό, με την εγκατάσταση μερικών ανεμογεννητριών, με την συνέχιση της ίδιας οικοδομικής δραστηριότητας αλλά με πιο «πράσινα» κτήρια, με τις ίδιες πρακτικές μονοκαλλιέργειας αλλά με βιολογικότερες καλλιέργειες κοκ. Αυτό το μέλλον δεν υπάρχει.
Και δεν υπάρχει όχι μόνο γιατί είναι αβέβαιο το κατά πόσο υπάρχουν τα επαρκή υποκατάστατα σε ενεργειακό επίπεδο και σε επίπεδο πόρων, που θα επιτρέψουν την αναπαραγωγή του και την επέκτασή του μάλιστα στις νέες «υπερδυνάμεις» του G20, αλλά και γιατί είναι εξόχως αβέβαιο αν είναι διαθέσιμοι οι ενεργειακοί και υλικοί πόροι εκείνοι που θα επιτρέψουν καν την μη-κατάρρευση των δεικτών αυτών μέσα στο σημερινό παγκόσμιο σύστημα. Δεν είναι βέβαιο ότι η κλιματική αλλαγή και η μείωση της πετρελαϊκής παραγωγής δεν θα ανατρέψει κάθε συμβατικό γεωργικό σχεδιασμό. Δεν είναι βέβαιο, ότι η κοινωνική πόλωση η οποία δημιουργείται από την οικονομική πεπατημένη σήμερα δεν θα οδηγήσει σε ευρείας έκταση κοινωνική αναταραχή. Δεν είναι βέβαιο ότι δεν θα ξεσπάσουν πόλεμοι για τους όλο και μειούμενους ασφαλείς υδάτινους πόρους. Δεν είναι βέβαιο ότι οι νέες κλιματικές ζώνες δεν θα μεταφέρουν νέες ή παλιές επιδημίες στον ανεπτυγμένο κόσμο ή πως δεν θα οδηγήσουν σε τεράστια και μη-διαχειρίσιμα προσφυγικά ρεύματα. Δεν υπάρχει εντέλει γιατί οι πόροι δεν είναι άπειροι. Και μόνο η λελογισμένη και συντηρήσιμη χρήση τους μπορεί να επιτρέψει την διατήρηση του ανθρώπινου πολιτισμού σε βάθος ιστορικού χρόνου. Αλλά το λελογισμένο και συντηρήσιμο δεν περιλαμβάνονται προφανώς στις αρετές της σημερινής «αναπτυξιακής» αρπακτικότητας.
Αναμφίβολα λοιπόν θα πρέπει να σπεύσουμε σαν ανθρωπότητα, σαν πλανήτης, σε μια «πράσινη» κατεύθυνση. Αλλά όχι στην κατεύθυνση των πράσινων προσχημάτων, όχι στην φενάκη του «μια μικρή δυσκολία είναι, θα την ξεπεράσουμε», και της «εταιρικής ευθύνης». Αυτό που χρειαζόμαστε είναι μια ανακατεύθυνση της κοινωνίας προς ένα άλλο καταναλωτικό πρότυπο, προς μια οικονομία που θα αλλάξει δραστικά προτεραιότητες και θα τις επανασταθμίσει με βάση τις ανθρώπινες ανάγκες. Μια κοινωνία ισόνομη, ίση και δημοκρατική. Αυτό το ευκταίο και σωτήριο πρότυπο θα επαναφέρει την δημόσια σφαίρα στο επίκεντρο της οικονομικής δραστηριότητας, με συλλογικότερους ίσως και δημοκρατικότερους όρους από ότι στο παρελθόν, θα ξανασκεφτεί τους κοινούς και προσωπικούς μας στόχους και θα θέσει σε κίνηση μια από τις δραματικότητες στροφές της ανθρωπότητας στην ιστορία της. Με άλλα λόγια το δίλημμα είναι «σοσιαλισμός ή επιβίωση», (αλλά κατά Κορνήλιο και Ροζα και όχι Γεώργιο φυσικά).
Αυτό δεν θα γίνει χωρίς κραδασμούς. Ήδη η τεράστια βιομηχανία των ΜΜΕ, ανά τον κόσμο διασπείρει παραπληροφόρηση αμφισβητώντας την ένταση της επικείμενης περιβαλλοντικής κρίσης και δυσφημεί όσους απειλούν τα συμφέροντα των ιδιοκτητών της (σε τελική ανάλυση) και των ελίτ που στηρίζουν. Ακόμα και εμβαλωματικές λύσεις, προσωρινές και μικρής κλίμακας, ακόμα και τα ελάχιστα αναγκαία (βλ. την επικείμενη διάσκεψη της Κοπεγχάγης) για την άμβλυνση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, αντιμετωπίζονται ευρύτατα σαν εμμονές συμπαθών μεν αλλά παρανοϊκών «περιβαλλοντιστών». Το παρανοϊκό όμως είναι η ιδεολογικοποιημένη αδράνεια μπροστά στην επικείμενη πλανητική κρίση.
Σχόλια