Η παράδοξη επικαιρότητα της Οκτωβριανής Επανάστασης

[Τα σοβαρότερα που έλεγα]:

Στην European Tribune (έναν αριστερό, συλλογικό διαδικτυακό χώρο μεταξύ πολυιστολογίου και χώρου διαλόγου), ο φίλατος DoDo, Ούγγρος ιστολόγος με ιδία πείρα περί των αποτελεσμάτων την Οκτωβριανής Επανάστασης, κατέθεσε ένα εξαιρετικό κείμενο για την σχέση της Οκτωβριανής Επανάστασης με το σήμερα, το οποίο μεταφράζω (περίπου) καθώς αποτελεί σύνοψη εκτιμήσεων που σε μεγάλο βαθμό συμμερίζομαι και οι οποίες ανακύπτουν σε συζητήσεις εδωπέρα κατά καιρούς:

Η Οκτωβριανή Επανάσταση
Μια χιονισμένη μέρα στην Αγία Πετρούπολη συνέβη κάτι.

Για μένα, παλιά επί ancien regime, η 7η Νοεμβρίου σήμαινε πως έπρεπε να στέκομαι όρθιος επί μια ώρα σε μια απολύτως βαρετή τελετή, μαζί με ολόκληρο το σχολείο (με, κατά μέσον όρο, μια ντουζίνα από εμάς να λιποθυμούν και να πέφτουν κάτω στην διάρκειά της). Ήταν ένα μάλλον ευδιάκριτο σημάδι μιας ξένης κατοχής.

Με την ΕΣΣΔ από καιρό νεκρή, θα νόμιζε κανείς πως η Οκτωβριανή Επανάσταση είναι ακόμα λιγότερο επίκαιρη σήμερα από τότε. Αλλά, όπως θα επιχειρηματολογήσω σε τέσσερα βήματα, έχει πολύ μεγαλύτερη σχέση με την σημερινή μας κατάστασή από όσο θα θέλαμε να παραδεχτούμε – θα πρέπει να παίρνουμε την ρητορική των νεοσυντηρητικών πιο σοβαρά...

1. Ρομαντισμός

Παρόλο και ενώ μισούσαμε την 7η Νοεμβρίου και γνωρίζαμε ότι το σύστημα βασιζόταν στο ψέμα, είχαμε ακόμα ρομαντικές αυταπάτες για τις απαρχές της επανάστασης – κάποιες από αυτές ήταν διαδεδομένες ακόμα και στη Δύση. Θα ήταν σοφό όμως να τις απορρίψει κανείς όλες μαζί (όπως το έκανα καθώς μάθαινα περισσότερα).

Για τα παιδιά (καταλάβαμε μόνο στον γυμνάσιο πια) είχε να κάνει με τους καταπιεσμένους εργάτες και την ανατροπή του Τσάρου – αλλά ο Τσάρος είχε ανατραπεί έξι μήνες νωρίτερα: οι Μπολσεβίκοι ανέτρεψαν την καινούρια αστική κυβέρνηση, εκμεταλλευόμενοι τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις της. Ο Λένιν δεν ήταν ο αγνός ηγέτης του οποίου η κληρονομιά διαβρώθηκε από τον Στάλιν – τα πρώτα Γκουλάγκ (στα οποία εκτελούνταν οι κρατούμενοι) δημιουργήθηκαν κατά μήκος του καναλιού της Λευκής Θάλασσας υπό τον Λένιν, λίγους μήνες μετά την επανάσταση. Η Τσεκά του Ντζερζίνσκι (αργότερα KGB) ξεκίνησε την κόκκινη τρομοκρατία την ίδια περίπου εποχή.
Ο Στάλιν επίσης, δεν ήταν εκείνος που ξεκίνησε την σύγκρουση με την πλειοψηφία των αγροτών. Ο ήρωας των Δυτικών διανοούμενων κομμουνιστών, ο Τρότσκυ, ήταν μισητός στους αγρότες, επειδή δήμευε τα πλεονάσματα και έκανε επιστρατεύσεις την εποχή της συγκομιδής, στρατολογώντας έναν Κόκκινο Στρατό που τον διοικούσαν κομισάριοι και τον πειθαρχούσαν οι εκτελέσεις, καθώς και επειδή κατέστειλε τις εξεγέρσεις που ο ίδιος προκαλούσε με τις μεθόδους του. Μάλιστα η επιστροφή στην κολεκτιβοποίηση απετέλεσε στροφή 180 μοιρών για τον Στάλιν, που υιοθέτησε την θέση του Τρότσκυ για το ζήτημα – και η περιορισμένη οικονομία της αγοράς την δεκαετία του '20, μπορεί να θεωρηθεί σαν μια πρώτη οικονομική αποτυχία της επανάστασης.

Αυτό που ακολούθησε θα μπορούσε να ονομαστεί κρατικός καπιταλισμός – με τα μέλη του κόμματος να παίζουν τον ρόλο, επί της ουσίας, του ιδιοκτήτη, δρώντας ως καπιταλιστές. Το ότι κατέληξε εκεί, είναι αποτέλεσμα της ιδέας του Λένιν περί επαναστατικής πρωτοπορίας: από νωρίς η εκ των άνω καθοδήγηση σήμαινε την απίσχνανση του δημοκρατικού στοιχείου της επανάστασης, δηλαδή των Σοβιέτ (εργατικών συμβουλίων). Καθώς η επιλογή υποκαθιστούσε την εκλογή, η νομενκλατούρα έγινε η καινούρια ελίτ. Έτσι όχι μόνο οι αγρότες αλλά και οι εργάτες έγιναν υπήκοοι και όχι συμμετέχοντες.

Εξάλλου τα πρώτα χρόνια, υπήρχε μια εναλλακτική λύση που ήταν και αριστερή-ριζοσπαστική και δημοκρατικά υποστηριζόμενη: στην Σιβηρία μια αντίπαλη κυβέρνηση, που την αποτελούσαν άλλοι κομμουνιστές (Μενσεβίκοι και Σοσιαλεπαναστάτες) και φιλελεύθεροι, εφάρμοσαν παρόμοιες εκτεταμένες μεταρρυθμίσεις και ξεκίνησαν τον δικό τους Κόκκινο Στρατό χωρίς τρομοκρατία. Αλλά η κυβέρνηση αυτή ανετράπη από την επέμβαση του (Λευκού) αντιναύαρχου Κόλτσακ.

2. Από την άλλη, πάλι

Αν θέλει κανείς να κρίνει την Οκτωβριανή Επανάσταση η εστίαση στα παραπάνω είναι πολύ μυωπική. Ποιες ήταν οι εναλλακτικές λύσεις; Οι Λευκοί είχαν τη δική τους Λευκή Τρομοκρατία. Οι περισσότεροι από αυτούς δεν ήταν πιο δημοκρατικοί από τους Μπολσεβίκους και υποστηρίζονταν από ξένες δυνάμεις που είχαν τους δικούς τους ιμπεριαλιστικούς στόχους. Μιλάμε για μια χώρα όπου μόλις μερικά χρόνια νωρίτερα, η μέθοδος που προτιμούσε η κυβέρνηση για να αντιμετωπίσει την δημόσια δυσαρέσκεια ήταν να τα ρίχνει στους Εβραίους και να ξεκινά μαζικά πογκρόμ [1]

Η αδυναμία μάλιστα της κυβέρνησης Κερένσκυ και η ευκολία με την οποία η κυβέρνηση της Σιβηρίας ανετράπη, μπορούν να θεωρηθούν αποδείξεις για το ότι οι καλοπροαίρετοι προοδευτικοί δεν είχαν καμία ελπίδα να πετύχουν, για το ότι δεν υπήρχε κάποια πραγματική πλουραλιστική εναλλακτική λύση, ούτε κάποιος μη-επαναστατικός τρόπος για να εκδιωχθούν οι παλιές ελίτ. Το ότι ο Κόκκινος Στρατός ήταν δεκαπλάσιος σε αριθμό στρατιωτών από όλα τα στρατεύματα των Λευκών μαζί, καταδεικνύει κάτι περισσότερο από τις σκληρές μεθόδους του Τρότσκυ: την μαζική υποστήριξη που διέθετε. Η Επανάσταση των Μπολσεβίκων ήταν μια γνήσια προσπάθεια να επιτευχθεί πραγματική πρόοδος, αλλά οι δρόμοι προς την καταστροφή ήταν πολλοί και ανοιχτοί.

Λέγεται συχνά πως έξω από την Μόσχα, η ύπαιθρος μοιάζει σαν πριν έναν αιώνα, και ότι η εξουσία παραμένει η ίδια από τότε: ο Τσάρος Νικόλαος έδωσε την θέση του στον Τσάρο Πούτιν. Ούτε αυτό είναι απόλυτα ακριβές. Οι ετοιμόρροπες παράγκες στα χωριά αυτά που δεν τα φτάνει ασφαλτοστρωμένος δρόμος έχουν ηλεκτρισμό και τρεχούμενο νερό. Οι συντάξεις είναι ελάχιστες, οι δημόσιες συγκοινωνίες κακές, αλλά τίποτα από όλα αυτά δεν υπήρχε πριν από 100 χρόνια. Δεν υπάρχουν μεγάλοι γαιοκτήμονες: αντίθετα από την κολεκτιβοποίηση, η αναδιανομή της γης πριν και μετά τις δημεύσεις του Τρότσκι δεν μπορεί να αντιστραφεί.

Οι αντιλήψεις άλλαξαν κι αυτές. Άνθρωποι κάθε κοινωνικής προέλευσης θεωρούν ιδιαίτερα σημαντική την εκπαίδευση των παιδιών τους. Παραδόξως, παρότι το καθεστώς φτιάχτηκε πάνω σε ένα σωρό από ψέματα εμφανή σε όλους, κάποια από τα διατυμπανιζόμενα ως ιδεώδη του υιοθετήθηκαν από την πλειονότητα του πληθυσμού. Οι ολιγάρχες της περιόδου Γιέλτσιν ήταν τόσο μισητοί που δεν προκαλεί εντύπωση η ευκολία με την οποία τους αποτελείωσε ο Πούτιν. Και παρότι τα μέλη του Πολιτικού Γραφείου και της Κεντρικής Επιτροπής είχαν τις ιδιωτικές τους βίλες (ντάτσες), άνετες με όλες τις Δυτικές συσκευές, αυτό που μου έκανε εντύπωση όταν τις πρωτοείδα σε φωτογραφίες μετά το 1989 ήταν η έλλειψη διακόσμησης: ένα είδος πουριτανισμού που επιβαλλόταν ακόμα και στους δικτάτορες.

3. Ανακωχή

Όμως, θα μπορούσε να πει κανείς, δεν ήταν μόνο πολλά από τα παραπάνω αποτέλεσμα προπαγανδιστικών κινήσεων, αλλά η ίδια πρόοδος επιτεύχθηκε και στην Δύση – και προχώρησε περισσότερο χωρίς το αιματοκύλισμα!

Δεν νομίζω.

Οι δυτικές κοινωνικές μεταρρυθμίσεις συνέβησαν υπό την σκιά της ΕΣΣΔ. Η σύνδεση είναι μάλλον ξεκάθαρη στην περίπτωση του Αμερικάνικου Νιου Ντηλ [2] (όπου όντως το Νιου Ντηλ, το FBI και τα κακά νέα από την Ρωσία συνδυάστηκαν για να ξεριζώσουν τα κοινωνικά κινήματα) και των φασισμών (που συχνά αυτοπροσδιορίζονταν ως αντίπαλοι του Μπολσεβικισμού). Τα κύματα των μεταρρυθμίσεων μετά από τους δύο παγκόσμιους πολέμους, ειδικά μετά τον Δεύτερο, όταν το κράτος-πρόνοιας εγκαθιδρύθηκε πανευρωπαϊκά από τους Σοσιαλδημοκράτες ή από τους Χριστιανοδημοκράτες, συνέβησαν με συγκριτικά μικρές αντιστάσεις από την πλευρά των ελίτ – ή πάντως πολύ μικρότερες από ότι πριν τους Πολέμους (Άλλωστε ο βίαιος θάνατος του επεκτατικού φασισμού [3] τον καθιστούσε λιγότερο ελκυστική ως εναλλακτική λύση.)

Το αποτέλεσμα των μεταρρυθμίσεων αυτών ήταν μια κοινωνία που δεν ταίριαζε πια με την κλασσική Μαρξιστική ανάλυση: η νέα πλειοψηφία έγινε η μεσαία τάξη. Μια μεσαία τάξη που ονειρευόταν να γίνει ανώτερη τάξη και παρότι, όπως και πριν, τα όνειρα αυτά πραγματοποιούνταν μόνο για τους λίγους τυχερούς, η προοπτική αυτή εξαφάνισε τις σκέψεις για επανάσταση – ή ακόμα και την ιδέα της κοινωνικής τάξης, εξ ου και η σχετική ψευδαίσθηση μιας αταξικής κοινωνίας. Για να το πούμε απλά: εκείνοι που είχαν τα περισσότερα μπορούσαν πια να βασίζονται σε μια πλειοψηφία «εχόντων αρκετά» εναντίον εκείνων που δεν είχαν τίποτα, για να υπερασπιστούν την καθεστηκυία τάξη.

Εκεί που θέλω να καταλήξω με αυτό το τρίτο σημείο ήταν ότι το Ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος και το Αμερικανικό Νιου Ντήλ συνέβησαν επειδή οι περισσότερες από τις ελίτ συμφώνησαν σε μια ανακωχή στον ταξικό πόλεμο – και αυτό σε μεγάλο βαθμό επειδή φοβόντουσαν μια κομμουνιστική επανάσταση στις χώρες τους, φοβισμένοι από το φαινομενικά άτρωτο της Σοβιετικής Ένωσης.

Έτσι, όπως το βλέπω και για να το πούμε με ακραίο τρόπο: η ευμάρεια πολλών από σάς έγινε δυνατή μόνο με τον θάνατο εκατομμυρίων Ρώσων (και άλλων υπηκόων της αυτοκρατορίας) .[4]

Υπάρχει μια ομάδα ιδεολόγων που φαίνεται να το γνωρίζουν αυτό καλά

4. Οι νεοσυντηρητικοί

Με ενοχλούσαν αφόρητα οι Αμερικάνικες θριαμβολογίες (κυρίως από τους νεοσυντηρητικούς, αλλά όχι μόνο από αυτούς και όχι μόνο από ρεπουμπλικάνους) για το πώς υποτίθεται ότι «κέρδισαν» τον Ψυχρό πόλεμο. Αν κάτι είχε συμβεί ήταν η εσωτερική κατάρρευση των καθεστώτων – και τα γεγονότα όπως είχαν εκτυλιχτεί ξάφνιασαν την Δύση.
Κοιτάζοντας όμως τα γεγονότα των τελευταίων δεκαπέντε χρόνων, αρχίζω να το σκέφτομαι καλύτερα.

Φανταστείτε το θέμα από την δικιά τους σκοπιά, σύμφωνα με την οποία κάθε απειλητικός προοδευτισμός συνδέεται κατά κάποιον τρόπο με τους Κομμουνιστές, και όπου η απειλή του Γ΄ Παγκοσμίου Πολέμου και η «απειλή» των κοινωνικών αλλαγών συνδέονται άρρηκτα ως μια ενιαία απειλή για την ύπαρξή τους. Οι πρώην τροτσκιστές ανάμεσά τους θα πρέπει να γνώριζαν τόσο ότι η Σοβιετική αυτοκρατορία προήλθε από γνήσιες απόπειρές αριστερής αλλαγής (βλ. το σημείο 2) και ότι οι σπόροι των τεράστιων προβλημάτων της είχαν σπαρθεί εξ αρχής (βλ. σημείο 1). Τι αίσθημα ανακούφισης θα πρέπει να τους προσέφερε η κατάρρευση της Σοβιετικής Αυτοκρατορίας. Μια τεράστια αποτυχία της αριστεράς. Η έκλειψη του κινδύνου οριστικής ήττας. Καμιά ρεαλιστική εναλλακτική λύση.

Καμιά ανάγκη πια για ανακωχή.

Κέρδισαν. Κέρδισαν την ελευθερία να ξαναξεκινήσει ο ταξικός πόλεμος και την αυτοπεποίθηση ότι θα τον κερδίσουν κι αυτόν.

Για τα ευρύτερα τμήματα της οικονομικής, πολιτικής και μιντιακής ελίτ (τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη) αυτό δεν χρειάζεται να συνειδητοποιηθεί παρά μερικώς. Λέγοντας «ταξικό πόλεμο», δεν εννοώ ούτε κάποια μεγάλη συνωμοσία, ούτε ότι ο κάθε πλούσιος συμμετέχει αναγκαστικά – απλώς ότι εκείνοι που προτίθενται να διαστρεβλώσουν την πραγματικότητα για να υπερασπίσουν τα προνόμιά τους θα το κάνουν, όπως και ότι όσων η άποψη της πραγματικότητας περιορίζεται από την κοινωνική τους θέση, θα την διατηρήσουν ως έχει. Αλλά για τους νεοσυντηρητικούς (και εν μέρει και τους νεοφιλελεύθερους) ο τελικός στόχος είναι ξεκάθαρος: η κατάλυση εκατό χρόνων κοινωνικής προόδου.

Έτσι ηττήθηκε το σχέδιο [στις ΗΠΑ] για καθολική περίθαλψη, έτσι πήρε μπροστά η οικονομία-φούσκα του Γκρήνσπαν και έτσι ξεδιπλώθηκαν οι πολιτικές της διάλυσης των πάντων από την κυβέρνηση Μπους. Έτσι ήρθαν και οι υποχωρήσεις των σοσιαλδημοκρατών παγκοσμίως, μπροστά στις ολοένα και μεγαλύτερες απαιτήσεις των νεοφιλελευθέρων την δεκαετία του 1990, οι οικονομικές και κοινωνικές «μεταρρυθμίσεις» και οι σαθρές στατιστικές που τόσο κριτικάρουμε εδώ στην European Tribune. Και όλα αυτά θα συνεχιστούν: τι έχουν να φοβηθούν;

Άλλωστε η φθορά των μεσαίων τάξεων είναι πολύ αργή, Ακόμα και αν η επερχόμενη κατάρρευση της βασισμένης στην πίστωση Αμερικανικής οικονομίας είναι χειρότερη από ότι αναμένεται, μπορεί να πάρει δεκαετίες μέχρι η νέα κατώτερη τάξη (που και πάλι δεν χωράει στην κλασσική Μαρξιστική ανάλυση: θα είναι λιγότερο εργατική και περισσότερο τάξη υπηρεσιών) να γίνει πλειοψηφική. Μέχρι τότε, η μεσαία τάξη θα συμπεριφέρεται σαν να μην παίρνει χαμπάρι τι της συμβαίνει. Ούτε η σημερινή κατώτερη τάξη είναι ιδιαίτερα ενεργή – συγκρίνετε και αντιπαραθέσετε την σημερινή αύξηση των εμπρησμών στην Γαλλία (τις «ταραχές») με, ας πούμε, τα πρόσφατα γεγονότα στην Αργεντινή ή την Βολιβία, ή ιδιαίτερα το 1968. (Θα ήταν η μέγιστη ειρωνεία αν γινόταν κάποια επανάσταση στην Κίνα, μια επισήμως κομμουνιστική χώρα)

Συμπέρασμα

Όχι δεν θέλω να ισχυριστώ ότι θα χρειαστούμε μια επανάσταση για να το σταματήσουμε αυτό, πόσο μάλλον Ερυθρή Τρομοκρατία. Αλλά αυτό που πιστεύω είναι ότι σήμερα, για να επιτύχει μια αριστερή κυβέρνηση ως αριστερή, θα πρέπει να είναι έτοιμη να συγκρουστεί σκληρά και να μην αναδιπλωθεί μπροστά σε μια έντονη και συνεχή αντιπολίτευση [5]. Για μας τους Ευρωπαίους αυτό σημαίνει ότι δεν θα πρέπει απλά να ονειρευόμαστε μια επιστροφή στο συναινετικό «Μοντέλο της Ρηνανίας», γιατί τα περισσότερα από τα βιομηχανικά αφεντικά μας δεν έχουν διάθεση να συνεργαστούν για κάτι τέτοιο – ονειρεύονται πια διαφορετικά όνειρα. Από την άλλη, η εστίαση απλά στο τι κάνουν οι αντίπαλοί μας δεν αρκεί – η Οκτωβριανή Επανάσταση θα πρέπει να αποτελέσει μάθημα για το ότι το έργο μπροστά μας είναι δύσκολο και για το ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι για να καταλήξουν οι καλές προθέσεις σε καταστροφή.

[1]Τότε ήταν που κατασκευάστηκε το «κλασσικό» αντισημιτικό «Τα πρωτόκολλα των σοφών της Σιών» από την τσαρική μυστική αστυνομία. Αργότερα η προπαγάνδα των Λευκών θα δημιουργούσε την εξίσωση Κομμουνιστές=Εβραίοι (νομίζω πως η σημασία των Ρώσων προπαγανδιστών έχει υποτιμηθεί και το έργο των Γερμανών αντισημιτών του 19ου αιώνα έχει υπερτιμηθεί, στην συζήτηση για τις ιστορικές καταβολές της ναζιστικής ιδεολογίας?

[2] Ο Keynes έγραφε:

"Τα αυταρχικά σημερινά καθεστώτα μοιάζουν να λύνουν το πρόβλημα της ανεργίας εις βάρος της αποτελέσματικότητας και της ελευθερίας. Είναι σίγουρο ότι ο κόσμος δεν θα ανεχτεί για πολύ περισσότερο την ανεργία η οποία, πέρα από σύντομα διαστήματα ενθουσιασμού, σχετίζεται κατά την γνώμη μου αναπόφευκτα με το σημερινό καπιταλιστικό ατομικισμό. Αλλά ίσως να καταστεί δυνατό με την σωστή ανάλυση του προβλήματος να θεραπεύσουμε την αρρώστια αυτή διατηρώντας την αποτελεσματικότητα και την ελευθερία."

[3] Ο φασισμός δεν πέθανε με τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Ισπανική και η Πορτογαλική εκδοχή του συνεχίστηκε – αν και αποσκληρύνθηκαν – μέχρι την δεκαετία του 1970 και αναστήθηκαν μετά στην Λατινική Αμερική [και στην Ελλάδα θα πρόσθετα εγώ].

[4] Θα μπορούσε κανείς να εικάσει τι θα γινόταν αν η επανάσταση άρχιζε από την Αγγλία, αλλά παραμένω σκεπτικιστής – οι Μαρξιστές ήταν πολύ αφελείς για να έχουν αρκετούς ελέγχους και μηχανισμούς εναντίον ατόμων με εξουσιαστικές φιλοδοξίες και ακόμα και με εργατικό έλεγχο αντί για κεντρικό σχεδιασμό της οικονομίας, υποψιάζομαι ότι θα είχε αποτύχει οικονομικά στο επίπεδο της ανάπτυξης.

[5] Υπάρχει ένα πιο πρόσφατο και λιγότερο αιματηρό παράδειγμα από την Οκτωβριανή Επανάσταση. Αν και μπορεί κανείς να κριτικάρει τον Τσάβες για πολλά πράγματα, αυτό είναι σίγουρα ένα μάθημα από την Βενεζουέλα.