Μια επανάσταση στην τεχνολογία του καθημερινού;

Το 1951 δημοσιεύτηκε στις ΗΠΑ ένα μικρό διήγημα επιστημονικής φαντασίας σε κάποια παιδική εφημερίδα: ο τίτλος του ήταν "The fun they had" («Πόσο καλά περνούσανε») και ήταν γραμμένο από τον Ισάακ Ασίμοφ. Ο Ασίμοφ στο διήγημα αυτό περιέγραφε το εκπαιδευτικό περιβάλλον του 2157, μέσα από την ανακάλυψη από δύο παιδιά ενός βιβλίου. Τα παιδιά δεν έχουν ξαναδεί βιβλίο καθώς τα βιβλία υποτίθεται πως είχαν πλέον αντικατασταθεί με οθόνες υπολογιστών (και οι δάσκαλοι με ρομπότ).
Το σενάριο αυτό επιστημονικής φαντασίας έχει δρομολογηθεί ήδη. Η ημερομηνία «κατάργησης» των βιβλίων μοιάζει βέβαιο πως θα φτάσει πολύ νωρίτερα από το 2157.  Υπό την αίρεση κάποιας μείζονος πολιτισμικής / οικονομικής καταστροφής (ή ρεαλιστικότερα πολλαπλών και αλλεπάλληλων κρίσεων στα ερχόμενα χρόνια), τα παιδιά που θα μπουν του χρόνου στο δημοτικό δεν είναι απίθανο να βγουν από το λύκειο με το ηλεκτρονικό τους βιβλίο στο χέρι, ενώ το χάρτινο, «παραδοσιακό» βιβλίο θα έχει στριμωχθεί στο είδος της αγοράς που έχουν σήμερα οι δίσκοι βινυλίου.

Το πρόσφατο λανσάρισμα του iPad δεν ήταν ένα μεμονωμένο γεγονός. Ήρθε και ακολούθησε την ανοδική πορεία πολλών e-readers. Το iPad απλά προσέθεσε δύο πράγματα: το ένα είναι το νεύμα προς ένα μάλλον επιτυχημένο επιχειρηματικό μοντέλο (την αγορά εφαρμογών του iPhone), και το άλλο ο ντόρος και η διάδοση των σχετικών εφαρμογών που η εταιρεία-Πάπας του μάρκετινγκ προσφέρει στην ιδέα.

Ας αφήσουμε κατά μέρος εδώ τις οικονομικού τύπου ελπίδες που έχουν επενδυθεί στο i-Pad και στα συναφή, σε σχέση με τις λεγόμενες πλέον «βιομηχανίες περιεχομένου». Οι μεταβολές αυτές είναι δυνητικά τεράστιες, αλλά προϋποθέτουν για να μπορεί  να τις αξιολογήσει κανείς, τα πλαίσια μιας οικονομικής πραγματικότητας για την οποία έχει κάποια βεβαιότητα ότι θα παραμείνει περίπου η ίδια στο ορατό  μέλλον. Κάτι τέτοιο σήμερα ασφαλώς και δεν ισχύει.

Είναι δυνατόν να αναλογιστεί κανείς τις πολιτισμικές αλλαγές, όμως, ή καλύτερα τις "μικροπολιτισμικές" αλλαγές, τις αλλαγές που μια τεχνολογία επιφέρει σε  βασικές καθημερινές λειτουργίες, πρακτικές ή στην οργάνωση χώρων και χρόνων της καθημερινότητας. Μεταβολές ελάχιστες, αλλά συστηματικές, όπως εκείνες που  ήδη συμβαίνουν π.χ. σε σχέση με την διαθεσιμότητα και την εμπορική αξία της μουσικής ηχογράφησης, τον εκδημοκρατισμό της "δημοσίευσης" μέσω του διαδικτύου ή ακόμα και την υποχώρηση της γραφής με το χέρι από την διάδοση του πληκτρολογίου (που θα επιταθεί μάλλον με τα ηλεκτρονικά βιβλία). Έτσι επαγγέλματα θα εκλείψουν, το χαρτί θα φτηνήνει, οι βαριές τσάντες με τα  βιβλία θα εξαφανιστούν, γενικά τα όσα ξεκίνησε η τεχνολογική καινοτομία του διαδικτύου θα προωθηθούν περαιτέρω προς την ίδια γενική κατεύθυνση, από το  ηλεκτρονικό βιβλίο. Αλλά από μόνη της μια τεχνολογική καινοτομία δεν επιφέρει ριζικές κοινωνικές μετατροπές, παρά μόνο μικρές μεταμορφώσεις των βασικών κοινωνικών  παραμέτρων. Για παράδειγμα:

- Σε ένα κόσμο που πρακτικά η Μεγάλη Βιβλιοθήκη του Κυβερνοχώρου θα περιέχει εν δυνάμει διαθέσιμο το σύνολο της ανθρώπινης συγγραφικής παραγωγής 50 αιώνων (η συντριπτική πλειοψηφία της οποίας γράφτηκε τον τελευταίο!), θα αλλάξει αναγκαστικά και η σχέση των αναγνωστών με το κείμενο - αλλά πόσο σημαντικό θα είναι πρακτικά αυτό; Σίγουρα θα  είναι βαρύνον στην εκπαιδευτική διαδικασία κάθε βαθμίδας π.χ. αλλά είναι η έλλειψη πρόσβασης σε βιβλία, σημαντικός παράγοντας για την ανάγνωση ή μή βιβλίων σήμερα; 

- Το πακέτο των πολυμεσικών αλλαγών του γενικότερου μιντιακού χώρου θα ολοκληρώσει την κυριαχία της εικόνας επί του κειμένου; Οι μηχανισμοί διακίνησης του τύπου θα αλλάξουν, θα μπουν σε άλλα επιχειρηματικά μοντέλα, αλλά το πλέγμα των ΜΜΕ και της ιδιοκτησίας τους δύσκολα θα μεταμορφωθει από τα ηλεκτρονικά βιβλία. Με την πιθανή ενοποίηση γραπτού τύπου και τηλεοπτικής εικόνας σε μια συσκευή / προϊόν, ενδέχεται να συγκεντρωθεί αντί να αποκεντρωθεί το μιντιακό τοπίο. Με άλλα λόγια και ως προς αυτό οι ανταγωνισμοί αλλά και οι συσχετισμοί που έχει θέσει σε κίνηση το διαδίκτυο θα συνεχιστούν, δεν θα ανατραπούν

- Η αποδοτική χρήση των δυνατοτήτων των συσκευών αυτών προϋποθέτσει μια βασική εκπαιδευτική επάρκεια. Αλλιώς γίνονται κονσόλες για κουτσομπολιά και εικόνες από τις τουαλέτες των σχολείων. Μια Μεγάλη Βιβλιοθήκη ανοιχτή σε αγραμμάτους είναι δώρο άδωρο - και προφανώς από μόνη της δεν αποτελεί λύση για την αγραμματοσύνη.

Υπάρχει όμως και ένα κρίσιμο θέμα το οποίο ίσως "κινηθεί" από μια ενδεχόμενη ταχεία διάδοση των e-readers: Το θέμα των πνευματικών δικαιωμάτων θα αφορά πλέον το σύνολο της πολιτισμικής και μιντιακής παραγωγής και σε καθολικότερο βαθμό. Η κρίση του μοντέλου πνευματικών δικαιωμάτων που σοβεί σχεδόν δύο δεκαετίες τώρα, θα φτάσει σε ένα κομβικό σημείο. Μια άλλη ρύθμιση του θέματος θα γίνει απαραίτητη. Και τα ενδεχόμενα είναι πολλά: ακόμα και να αποτελέσει τελικά η διάδοση των ηλεκτρονικών βιβλίων μια "αντεπανάσταση" στο διαδικτυακό κίνημα για ένα Κοινόν των παραγωγών πληροφορίας και πολιτισμικών αγαθών, για την τελική αποεμπορευματοποίηση της πληροφορίας και της γνώσης. Αλλά αυτό είναι, όπως όλα σε αυτόν τον κόσμο άλλωστε, μια μάχη που βρίσκεται μπροστά μας.

Σε κάθε περίπτωση κρατήστε πάντως ένα χάρτινο βιβλίο ενθύμιο, για να ξαφνιάσετε κάποια στιγμή στα μέσα του 21ου αιώνα, τα εγγόνια σας!