Θάβοντας τον Μιλόσεβιτς

O θάνατος του Μιλόσεβιτς έχει ήδη προκαλέσει δύο διαφορετικού τύπου νεκρολογίες / αποτιμήσεις. Η μία τον παρουσιάζει λίγο-πολύ ως έναν δικτάτορα, έναν εθνικιστή, τον υπεύθυνο της Γιουγκοσλαβικής τραγωδίας και η άλλη ως τον συνεπή αντι-ιμπεριαλιστή, σοσιαλιστή, πατριώτη που αντιτάχθηκε στα υπερατλαντικά συμφέροντα. Και οι δύο εκτιμήσεις διατυπώνονται ερήμην των πραγματικών γεγονότων.

Ο Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς υπήρξε ένας αδίστακτος καιροσκόπος που ηγεμόνευσε στα πολιτικά πράγματα της Σερβίας για πολλούς λόγους, αλλά η "δικτατορικότητά" του δεν ήταν ο μόνος από αυτούς. Αν και το πέτυχε με πολλούς και αιματηρούς συχνά τρόπους, ο Μιλόσεβιτς εκλεγόταν σε θέσεις εξουσίας για περισσότερο από μια δεκαετία με σχετικά άνετες πλειοψηφίες, εκμεταλλευόμενος (αλλά όχι ταυτιζόμενος με) τον Σερβικό εθνικισμό. Ανά πάσα στιγμή, όσο και να αλλοίωνε το εκλογικό αποτέλεσμα (που συχνά το έκανε σε κάποιο βαθμό) όσο και να εκφόβιζε τους πολιτικούς του αντιπάλους (που κι αυτό το έκανε συστηματικά), θα μπορούσε να ανατραπεί από κάποιες εκλογές. Το ότι αυτό δεν συνέβη οφείλεται και στην ανικανότητα της λεγόμενης "Δημοκρατικής Αντιπολίτευσης" (για την οποία περισσότερα παρακάτω) και στην αποχή από τις Σερβικές/Γιουγκοσλαβικές εκλογές του συνόλου σχεδόν των Αλβανών Κοσοβάρων. Η τελευταία αυτή λεπτομέρεια καταδεικνύει την ταύτιση συμφερόντων μεταξύ Αλβανικού εθνικισμού στο Κόσοβο και του προσωπικού συμφέροντος του Μιλόσεβιτς – μια «αλλόκοτη σύγκλιση» από τις πολλές στην τέως Γιουγκοσλαβία. Οι Αλβανοί Κοσοβάροι δεν ήθελαν να εκλεγεί κάποιος πιο αποδεκτός από την Δύση ηγέτης (και πιθανόν και πιο ευνοϊκά διακείμενος απέναντι στην φιλελευθεροποίηση στο Κόσοβο) στην Γιουγκοσλαβία, γιατί αυτό θα κλόνιζε τα αποσχιστικά τους σχέδια. Ο Μιλόσεβιτς δεν είχε κανένα κίνητρο να βελτιώσει την κατάσταση των Αλβανών στο Κόσοβο ώστε να τους βάλει στο πολιτικό παιχνίδι γιατί τότε οι ψήφοι που έπαιρνε έτσι μονοκούκι στο Κόσοβο (της Σερβικής μειονότητας και μόνο), θα γίνονταν μειοψηφικοί και θα υπονόμευαν την εκλογή του.

Είναι αδιαμφισβήτητο ότι ο Μιλόσεβιτς διατήρησε την θέση του και με ιδιαίτερα βίαιες μεθόδους, συνεργαζόμενος με εξαιρετικά αστέρια του Σερβικού υποκόσμου σε ενέργειες που ήταν σαφώς εγκληματικές. Το πιο πρόσφατο και πιο καραμπινάτο παράδειγμα είναι η δολοφονία του Στάμπολιτς (του αρχικού μέντορα και προστάτη του Μιλόσεβιτς) το 2000. Η δεκαετία της διακυβέρνησης της Σερβίας από τον Μιλόσεβιτς ήταν μια δεκαετία εθνικών ταπεινώσεων, εσωτερικής καταπίεσης και γενικευμένης δυστυχίας - αλλά και ιλιγγιώδους δημογραφικής κατάρρευσης).

Ο Μιλόσεβιτς δεν υπήρξε και σοσιαλιστής. Οι διαδικασίες ιδιωτικοποιήσεων ξεκίνησαν επί των ημερών του με την επιπλέον ιδιομορφία ότι οι αγοραστές ήταν "δικοί του" ή εντάσσονταν στα πλαίσια κάποιων υποχρεώσεών του προς τρίτους (π.χ. η παρολίγον πώληση των ορυχείων του Κοσόβου στον Μυτιληναίο). O Μιλόσεβιτς είχε μια συμβιωτική σχέση αμοιβαίας "διευκόλυνσης" με τους αδελφούς Κάριτς, τους πλουσιώτερους ανθρώπους στην τέως Γιουγκοσλαβία. Αυτό δεν απέτρεψε την οικογένεια Κάριτς να τον "πουλήσει" όταν διαφάνηκε η αδυναμία του και η επικείμενη πτώση του, αλλά ακόμα και σήμερα θρυλείται (αν και δεν υπάρχουν φυσικά αποδείξεις) ότι ο υπόδικος σήμερα (για πολιτικούς πλέον λόγους - είναι μια άλλη συζήτηση αυτό) Κάριτς ήταν και είναι τραπεζίτης της οικογένειας Μιλόσεβιτς. Από το ιδιωτικό Πανεπιστήμιο (είδατε πρωτοπορία ο Σλόμπο;) του κ. Κάριτς στο Βελιγράδι πήρε το πτυχίο του ο προβληματικός γιος του Μιλόσεβιτς Μάρκο (εικάζω αξιοκρατικότατα...). Με άλλα λόγια ο Μιλόσεβιτς ήταν αρχηγός ενός δικτύου διαπλεκομένων μαφιόζων και συγγενών. Ο γιόκας του που λέγαμε φαίνεται πως διέπρεψε στο λαθρεμπόριο τσιγάρων. Αυτό δεν ήταν δικιά του ιδιαιτερότητα: Ο Τζίντζιτς υπήρξε εκτός από δημοκράτης αντικαταστάτης του Σλόμπονταν και καθηγητής φιλοσοφίας, λαθρέμπορος τσιγάρων, όπως και η οικογένεια του "εγκεκριμένου από την Δύση" Μαυροβούνιου Τζουγκάνοβιτς.

Ο Μιλόσεβιτς έγινε "αντι-ιμπεριαλιστής" κατά λάθος. Έβαλε την Γιουγκοσλαβία στην υπό τις ΗΠΑ συμμαχία του 1990 στον πρώτο πόλεμο του Κόλπου, συζήτησε και πήγε με τα νερά, όταν τον συνέφερε, πάσης φύσεως Δυτικών - των οποίων υπήρξε ο βασικός συνομιλητής στο Ντέιτον - και πρωτοστάτησε στην διάλυση της ενιαίας Γιουγκοσλαβίας σε αγαστή σύμπνοια με τον Τούτζμαν, τον άλλο μεγάλο πρωταγωνιστή της Γιουγκοσλαβικής τραγωδίας. Έγινε αντι-ιμπεριαλιστής όταν συνειδητοποίησε πως η αποικιακού τύπου συμφωνία που του δόθηκε να υπογράψει για τον Κόσοβο, θα τον καταδίκαζε στην απώλεια της εξουσίας και την αρνήθηκε. Αλλά για πρώτη φορά στην καριέρα του, συστρατεύτηκε τότε πίσω από αυτήν την άρνηση και ολόκληρη σχεδόν η "δημοκρατική αντιπολίτευση".

Από την άλλη η μυθολογία ότι ο Μιλόσεβιτς υπήρξε εθνικιστής και πρωταρχικός (ή και μόνος) υπεύθυνος για όλες τις τραγωδίες που έπληξαν την τέως Γιουγκοσλαβία, είναι εξίσου έωλη. Ήταν ένας από τους κύριους πολιτικούς υπευθύνους για αυτές (ιδιαίτερα στα στάδια που προηγήθηκαν της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας) και είναι σαφές ότι και αυτός και ο Τούτζμαν είχαν επενδύσει πολλά στην διάλυση της χώρας, αλλά τελικά ήταν πρωταγωνιστής ενός δράματος που υπήρχε και θα υπήρχε ανεξάρτητα από αυτόν. Η αρχή της δαιμονοποίησης του Σλόμπο σαν υπερεθνικιστή έχει να κάνει με την εσφαλμένη υπεραπλούστευση του Βοσνιακού πολέμου ως μανιχαϊστικής μάχης καλών (Μουσουλμάνων) με κακούς (Σέρβους εθνικιστές). Αν και οι Σέρβοι υπήρξαν οι αποτελεσματικότεροι σφαγείς στην Βοσνία (και η σφαγή της Σρεμπρένιτσα υπήρξε το αιματηρότερο μεμονωμένο συμβάν σε μια αιματηρότατη διαμάχη), αυτό οφείλεται στην σχετική τους υπεροπλία και όχι στην εκ των προτέρων δαιμονική τους φύση. Αυτό φαίνεται και από τα φονικά νούμερα που λένε μια διαφορετική ιστορία: Στον εμφύλιο της Βοσνίας φαίνεται ότι οι απώλειες σε αμάχους των Σέρβων ήταν σχεδόν απόλυτα ίσες με την αναλογία των Σερβοβόσνιων στον Βοσνιακό πληθυσμό (αλλά οι απώλειές εμπολέμων τους ήταν κάπως μικρότερες και των μουσουλμάνων μεγαλύτερες - η στρατιωτική υπεροπλία που λέγαμε). Αυτό δεν συνάδει με την εικόνα μονομερούς επιθετικότητας και βιαιοπραγίας. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ο Μιλόσεβιτς ήταν αυτός που ξέκοψε από την Σερβοβοσνιακή ηγεσία, που οδήγησε στην συμφωνία του Ντέιτον (υπό τις διαμαρτυρίες των Σερβοβόσνιων) και που εγκατέλειψε τους Σέρβους της Κράινα στις διαθέσεις των Κροατών εκκαθαριστών της περιοχής χωρίς (ουσιαστικά) να βγάλει κιχ. Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε και το γεγονός ότι ο Μιλόσεβιτς είχε να αντιμετωπίσει, την εποχή που ξεκινούσε ο Γιουγκοσλαβικός εμφύλιος, όλη την "δημοκρατική αντιπολίτευση" (με την εξαίρεση της Βέσνα Πέσιτς της Συμμαχίας Πολιτών μια καθαρή τότε αντιπολεμική φωνή που έπαιρνε όμως περί το 3% στις εκλογές) - που του έβγαινε από εθνικιστικότερες θέσεις. Πέρα από τον φασίστα Σέσελι, ο Ντράσκοβιτς ήθελε να ξανασυστήσει τους Τσέτνικ (προς τιμήν του έγινε μετριοπαθέστερος μετά το Βούκοβαρ, αλλά παρέμεινε εθνικιστής), ο Ντζίντζιτς όταν τα έσπασε ο Μιλόσεβιτς με τον Κάρατζιτς, πήγε στο Πάλε και σούβλισε δημοσίως ένα βόδι παρέα με τον Κάρατζιτς, προσπαθώντας να τον προσεταιριστεί, ενώ ο Κουστούνιτσα εγκαλούσε τους Σοσιαλιστές για την εγκατάλειψη των Σέρβων της Βοσνίας. Τον Ιούλιο του 1995, ενώ ο Μιλόσεβιτς διαπραγματευόταν την αναγνώριση της Βοσνίας ως ανεξάρτητου κράτους, και λίγο μετά την σφαγή της Σρεμπρένιτσα, ο (μετέπειτα "μεταρρυθμιστής" και δημοκράτης) Τζίντζιτς απέρριπτε κάθε τέτοια ιδέα, όπως και ο Κουστούνιτσα (δείτε και την σχετική δημοσιογραφική κάλυψη της εποχής).

Θα μπορούσε κανείς να πει πως αντίθετα με την αντιπολίτευση που ήταν σε εθνικιστική έξαρση (κάποιοι από άποψη και κάποιοι από τυχοδιωκτισμό) από τις αρχές της περασμένης δεκαετίας, ο Μιλόσεβιτς είχε τουλάχιστον την διάθεση όχι μόνο να συνωμοτήσει αλλά και να διαπραγματευτεί (και η επιλογή του ως συνομιλητή από την Δύση γι' αυτό έγινε): μέσα στα πλαίσια της τακτικής του για την μετά την Γιουγκοσλαβία εποχή έφτιαξε μεν αλλά και αποκήρυξε τον (πρόσφατα αυτοκτονήσαντα στην Χάγη) ηγέτη των Σέρβων της Κροατικής Κράινα, Μίλαν Μπάμπιτς, τον οποίον έσπευσαν τότε να αγκαλιάσουν οι "δημοκράτες" της Σερβίας. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο Μιλόσεβιτς έλυνε και έδενε στην Κράινα, αλλά υπάρχει σοβαρή αμφιβολία για το αν όλα τα εγκλήματα που έγιναν από την Σερβική πλευρά εκεί ήταν κατόπιν δικών του εντολών. Στην Βοσνία η εγκατάλειψη του Κάρατζιτς που αναφέραμε (που ο ίδιος ο Μιλόσεβιτς στήριξε αρχικά) και η προθυμία του να φτάσει σε διαπραγματεύσεις τον έκαναν να θεωρηθεί "προδότης" από τμήμα της Σερβοβοσνιακής ηγεσίας.

Θέλω να πω με όλα αυτά, ότι η εκδοχή της ιστορίας που παρουσιάζει τους ιθαγενείς πρωταγωνιστές της Γιουγκοσλαβικής τραγωδίας ως την αιτία αλλά και τους σεναριογράφους αυτής της τραγωδίας, είναι μια εκδοχή ανάπηρη και ανιστόρητη. Ο Γιουγκοσλαβικός εμφύλιος δεν ήταν ένα μανιχαϊστικό θέατρο σύγκρουσης καλών και κακών, αλλά μια πολύπλοκη διαδικασία εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων η οποία εντέλει οδήγησε σε έναν ανεξέλεγκτο πόλεμο όλων εναντίον όλων, σε μια επιστροφή ενός ως τότε καλοζωισμένου και μορφωμένου λαού στην πιο άγρια βαρβαρότητα. Αιτία αυτής της αναδρομής στο ζωώδες ήταν η κατάρρευση ενός αυταρχικού αλλά βασικά πολιτισμένου συστήματος, με την παράλληλη ανάδειξη ως μόνης ενοποιητικής συλλογικής ταυτότητας τους επιμέρους εθνικισμούς και τις τοπικές ταυτότητες που άλλοι (Τούτζμαν, Ιζετμπέγκοβιτς) καθοδήγησαν και άλλοι (ο Μιλόσεβιτς) χειραγώγησαν. Αλλά ο εθνικισμός στα πλαίσια μιας κρίσης, όταν μάλιστα είναι απόλυτα αόριστα τα εδάφη τα οποία "οφείλουν" να "λυτρωθούν", είναι το βέβαιο εισιτήριο (το ξέρουμε καλά στα Βαλκάνια) για την γενικευμένη θηριωδία και τα όμορφα χωριά που όμορφα καίγονται. Παρόλα αυτά, κατά την ταπεινή γνώμη του υποφαινομένου που παρακολούθησε ειδησιογραφικά την εξέλιξη της τραγωδίας από πολλές πλευρές και συζήτησε με πολλούς τέως Γιουγκοσλάβους γνωστούς και φίλους, διαφόρων πολιτικών κλίσεων και εθνοτήτων, είναι σχεδόν σίγουρο πως παρά τις εθνικιστικές ζυμώσεις και νευρώσεις, το κρίσιμο γεγονός που έθεσε αναπόδραστα πλέον σε κίνηση τις μηχανές του ολοκληρωτικού εμφυλίου πολέμου στην Βοσνία και στην Κροατία ήταν εξωγενές: η βιασύνη της Γερμανίας να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία της Κροατίας και της Σλοβενίας (σ.298), μια βιασύνη που σε πολλούς ήταν σαφές από τότε ότι θα οδηγούσε την Βοσνία στον εμφύλιο. Μια ολοκληρωμένη Χάγη, θα έπρεπε να περιλαμβάνει τους εν λόγω διπλωμάτες (και φυσικά εκείνους που βομβάρδιζαν την Σερβία και το Μαυροβούνιο, και τα "παράπλευρα" θύματα, για την "προστασία των Αλβανών του Κοσσυφοπεδίου" δηλαδή, εντέλει, για την εθνική εκκαθάριση Σέρβων και άλλων μη-Αλβανών από το Κόσοβο).

Περισσότερα:

- Για τα γεγονότα και την ιστορία της Γιουγκοσλαβίας, εξαιρετική πηγή και αναλυτικότατη στο εύρος της έρευνας και τα συμπεράσματά της, ήταν η έκθεση του Netherlands Institute for War Documentation (NIOD) για την Σρεμπρένιτσα κατόπιν εντολής της Ολλανδικής κυβέρνησης. Ολόκληρη η έκθεση είναι διαθέσιμη στο διαδίκτυο και αποτελεί μια εξαιρετική πηγή για την πρόσφατη ιστορία της Γιουγκοσλαβίας (και τα γεγονότα της σφαγής της Σρεμπρένιτσα).

- Ένα εξαιρετικό βιβλίο για την Γιουγκοσλαβική κρίση είναι το "The Fall of Yugoslavia" του Misha Glenny. Ο Glenny έγραψε και πρόσφατα ένα καλό άρθρο για τον θάνατο του Μιλόσεβιτς και την μετα τον Μιλόσεβιτς Σερβία - η οποία λέει (και εγώ θα στοιχιμάτιζα) πως οδηγείται από τα γεγονότα σε κυβέρνηση Ριζοσπαστών (εθνικιστών νεοφασιστών - το κόμμα του Σέσελι).

- Για τον τυχοδιωκτισμό του Μιλόσεβιτς είχα κάνει κάποιες καταχωρίσεις στο Αγγλικό Ιστολόγιο, σχετικά με μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν την πολιτική δράση του από κοντά: 1, 2. Σχετικά με το Κόσοβο και την δίκη του Μιλόσεβιτς είχα αναφέρει εδώ.

- Η κατάθεση του (τέως συμβούλου του Κροάτη προέδρου Τούτζμαν) Σάρινιτς στην Χάγη - με ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες για τις τότε διαπραγματεύσεις.

- Πριν από δύο χρόνια - ένα άρθρο στην Guardian για το αδύνατο της καταδίκης του Μιλόσεβιτς για γενοκτονία.

- Το πλήρες κείμενο της περιβόητης ομιλίας του Μιλόσεβιτς στο Κόσοβο το 89 πριν ανακαλέσει την αυτονομία της περιοχής. Είναι εντυπωσιακά μη-εντυπωσιακός.

Κατακλείδα:

Ο Μπόρις Καγκαρλίτσκι είχε πει σε σχέση με κάποια αντισερβικά επεισόδια στο Κόσοβο πως:

...Το θέμα δεν είναι πως η Δύση υποστήριξε την λάθος πλευρά στην σύγκρουση αυτή. Οι Σέρβοι εθνικιστές δεν είναι πιο αξιοπρεπείς και έντιμοι από τους Αλβανούς που προκαλούν ταραχές και δολοφονίες. Σε διαμάχες σαν κι αυτή δεν υπάρχουν καλοί, απλά οι κακοί και οι χειρότεροι. Και ο προσδιορισμός του ποιος είναι ποιος με οιαδήποτε βεβαιότητα είναι αδύνατος...

Λόγια που αφορούν εντέλει ολόκληρη την Γιουγκοσλαβική τραγωδία.